1. Z przeszłości Turgiel i okolic
Tourgiele (lit. Turgeliai) - wyraz pochodzenia litewskiego od wyrazu
„turgus”, czyli targ, rynek. Miasteczko Turgiele leży około 30 km na
południowy- wschód od Wilna, w odległości 18 km na północ od Solecznik.
Położenie nad Mereczanką, ponad doliną tej rzeki. Wartość obronna Turgiel
musiała być od dawna dostrzeżona przez człowieka, świadczą o niej dwa,
związane z tą miejscowością grodziska. Istnienie grodziska świadczy o tym,
że okolice dzisiejszych Turgiel były zamieszkane już przed tysiącem lat.

Prawdopodobnie duży majątek o nazwie Merecz, który egzystował w XIV
- XV wieku, był posiadłością dawnego niedużego księstwa. W końcu XV
wieku duży Merecz był już „rozparcelowany” – część majątku nadana została
rodzinie Mongirdowiczów. Merecz Mongirdowski dał początek późniejszym
Turgielom. W 1501 roku król nadał przywilej do prawa otwarcia targu i
dwu karczem na terytorium majątku. Z dokumentów wynika, że w osiedlu
odbywały się targi. Ten szczegół pozwala wyciągnąć wnioski, dotyczące
powstania późniejszej i teraz używanej nazwy osiedla – Turgiele. Turgiele
pojawiają się w dokumentach historycznych w XVII wieku. Do tego czasu
figuruje jedynie Merecz Mongirdów, Mały Merecz. W połowie XVI wieku
dziedziczką była Joanna Adamowa, córka fundatora. Następnym właścicielem
był Jerzy Jakubowicz Hordyna, który Merecz, czyli Mongirdowszczyznę,
odziedziczył po matce. Hordyna przed śmiercią zrzekł się swych praw do
Mereczu, na korzyść Mikołaja Radziwiłła, ówczesnego wojewody wileńskiego.
Akt darowizny Mereczu potwierdzony został przywilejem króla polskiego
Zygmunta Augusta. W roku 1583 powstał bardzo ciekawy dokument –
inwentarz Mereczu Hordyńskiego. Inwentarz został sporządzony przez ludzi
Radziwiłła już po śmierci Hordyny. Nowi właściciele znaleźli majątek i dwór
porządnie ogołocony ze wszelkiej ruchomości, o co postarała się wdowa po
Hordynie, Hanna Spaczewska. Nie widząc perspektyw na dalsze przebywanie
w Mereczu, z różnym dobytkiem zbiegła do swego rodzinnego dworu –
Rekliszek. W pustym dworku ludzie nowego właściciela Radziwiłła, w jednej
z izb znaleźli trumnę z ciałem, zmarłego przed kilku tygodniami Hordyny, o
którego pochowanie nikt się nie zatroszczył.

W pierwszej połowie XVII wieku byłe ziemie mereckie, należące do
różnych właścicieli: Budziełowskich, Czyżów, Hordynów, Koryznów, kupił
niejaki Kolenda. Trochę więcej informacji o Turgielach zostawił XVIII wiek.
Turgiele powstały i rozwijały się pod wpływem zbudowanej tu świątyni, miasteczko
położone było na ziemi kościelnej, żyli tu poddani plebańscy, działała
kościelna karczma. Przy drodze Jaszuny – Turgiele leży miejscowość Pawłowo (Merkine),
słynna z istniejącej tu w latach 1767 – 1794 Republiki Pawłowskiej,
założycielem której był ks. Paweł Ksawery Brzostowski (1739 –1827). W 1767
roku zakupił on majątek Merecz i okoliczne ziemie. Majątek zajmował obszar
140,3 włóki litewskiej (3 040 ha), z tego 1/3 pokryte były lasami. W niedługim
czasie powstała tu sławna na całą Polskę „Rzeczpospolita Pawłowska”,
swoiste państwo w państwie. Republika Pawłowska miała własny herb i flagę,
monetę, swoisty parlament, milicję ludową, skarb, kasę samopomocy, szkołę,
lekarza. Jej prezydent Paweł Brzostowski w swych posiadłościach zniósł
pańszczyznę, ziemię rozparcelował chłopom i wprowadził spłaty tytułem
wykupu. W 1780 roku ks. Paweł założył tu kaplicę. Hrabia Brzostowski,
poprzez śmiały eksperyment wprowadził w życie przez siebie stworzoną ideę
nowoczesnego majątku. W 1791 roku Sejm Litwy i Polski oficjalnie uznał
Republikę i zatwierdził jej konstytucję. Pawłów pięknie się rozwijał, jednak na
przeszkodzie temu stanęły kolejne rozbiory Polski. Jeszcze bardziej sytuację
pogorszył czynny udział właściciela Pawłowa i mieszkańców majątku w
powstaniu Kościuszkowskim. Brzostowski musiał opuszczać kraj, zaś w
1912 roku Pawłów przeszedł w ręce Wagnerów. Pałac w Pawłowie spłonął
1912 roku Pawłów przeszedł w ręce Wagnerów. Pałac w Pawłowie spłonął
doszczętnie podczas okupacji niemieckiej.

2. Powstanie parafii i jej dzieje

Turgielski rzymsko – katolicki kościół p.w. Wniebowzięcia NMP był
zbudowany w 1511 roku przez fundatorów: Wacława i Aleksandra
Mongirdowiczów oraz Wiktora Gabriałowicza. Pierwszym proboszczem był
Adam Jastrzębski, który pochodził z Polski. W 1565 roku odbył on podróż
do Polski, jednak do swej parafii nie wrócił, gdyż w Polsce nieoczekiwanie
zmarł. W międzyczasie, podczas nieobecności proboszcza, kościół merecki
został doszczętnie obrabowany przez ówczesnego właściciela Mereczu Mongirdowskiego,
Jerzego Hordynę. Pozabierał on wszystkie skarby kościelne
oraz dokumenty – przywileje. Pierwszy kościół stał do 1722 roku. Po spaleniu
się pierwszego kościoła drewnianego został zbudowany drugi kościół, też
drewniany, staraniem ks. Stanisława Kurczbacha, kanonika Smoleńskiego i
proboszcza Turgielskiego.

Z 1830r. pochodzi dokładny opis kościoła parafialnego, zbudowanego
w 1722 roku oraz budynków plebanijnych – „Kościół teraźniejszy w
figurze krzyżowej zbudowany, niekonsekrowany, poświęcony pod tytułem
Wniebowzięcia NMP. Bez żadnej wieży z krzyżem małym żelaznym. Ściany
przez starość mchem obrosłe. Dach gontami kryty, podmurowanie wkoło niskie
z kamienia, długości mający łokci 36, szerokości 18, wysokość ścian
łokci 9”.

Mniej więcej w latach 1767- 1824 z przerwami parafią Turgielską
zarządzał ksiądz Paweł Ksawery hr. Brzostowski. Urodził się on 30 marca 1739
roku w Mosarzu koło Duniłowicz, na Wileńszczyźnie. Jego rodzicami byli
Józef Brzostowski, pisarz wielki litewski i Ludwika z Sadowskich, starościanka
słonimska. Wybrał stan duchowny, otrzymując godność kanonika katedry
wileńskiej, samą zaś kanonię otrzymał dopiero po ukończeniu studiów
w 1755 roku. Studia odbywał w Akademii Wileńskiej u księży jezuitów, a
potem w Warszawskiej Akademii Księży Misjonarzy, w Rzymie w Collegium
Clementinum. Po powrocie do Wilna (ojciec już nie żył) zrzekł się za spłatę
u braci części swych dóbr, również pałacu Brzostowskich w Wilnie. Ks.
Paweł Ksawery hrabia Brzostowski w 1767 roku kupił od Hipolita Korsaka
majątek Stary Merecz i nazwał go swoim imieniem – Pawłowo. Wprowadzając
innowacje w swym majątku, hrabia Brzostowski równocześnie piastował
urząd plebana w kościele parafialnym w niedalekich Turgielach. Polubił te
tereny tak, że postanowił wybudować nowy murowany kościół. „Referendarz
WXL, Orderów Polskich Kawaler, Paweł hr. Brzostowski, dokumentem w roku
1789 Julii 15 dnia wydanym, sierpnia 21 dnia aktami ziemskimi wileńskimi
przyznanym, przeznaczył sumę 20000 zł”. Za te pieniądze w 1836 - 1837 latach
był zbudowany nowy kościół. Od początku XIX wieku zamieszkał w sąsiednich
Rukojniach. Lata te do swojej śmierci ks. Paweł Brzostowski poświęcił już tylko
działalności duszpasterskiej i twórczości pisarskiej. W 1811 roku wydał on
dziełko „Rozmyślania na wsi w Turgielach”. W 1825 roku został archidiakonem
wileńskim. Do swojego archidiakonatu włączył parafię rukojnieńską wraz z jej
dobrami. Zmarł 17 listopada 1827 roku w wieku 88 lat. Pochowano go w kościele
parafialnym w Rukojniach. Po powstaniu listopadowym kościół w Rukojniach
władze carskie zamieniły na cerkiew. Nagrobek ks. P. K. Brzostowskiego został
roztrzaskany, a później całkowicie zniszczony.

Ks. Paweł hr. Brzostowski pragnął odbudowy świątyni, ale kościół był
odbudowany dopiero po jego śmierci. Zmiana warunków politycznych nie
dała możliwości na prędką budowę kościoła. Dopiero po całkowitym upadku
starego, uzyskano pozwolenie od władz carskich na budowę nowego kościoła.
Na miejscu rozebranego drugiego kościoła w 1836 roku został zbudowany
trzeci z kolei kościół z cegły i kamienia, kryty gontami, staraniem ks. Michała
Mirinowicza, proboszcza Turgielskiego, z funduszu księdza Doktora Pawła
Ksawerego hrabiego Brzostowskiego, do roku 1824 proboszcza Turgielskiego,
później Rukojńskiego. Do wymurowania kościoła w Turgielach przyczynił
się również Józef Kobyliński, sędzia powiatu Nowogródzkiego, dziedzic
majątku Pawłowa. Nowy kościół stanął na nowym miejscu - „miejsce to
jest obok starego kościoła z lewej strony i podobnie frontem do drogi od
Wilna”. „Długość kościoła łokci 40, szerokość 20. Dach gontem kryty. Okien
w kościele, w zakrystii i na łożach w ogóle 18 i okno w półkole nad Wielkim
Ołtarzem.”

Parafia obejmowała duże terytorium, było tu kilka kaplic. W 1830
roku pisano, że parafia zamieszkiwana była w większości przez Polaków,
w nabożeństwie, prócz łaciny, używany był język polski. Parafią w 1830 roku
zarządzał proboszcz ks. Atanazy Ihnatowicz.

Wiele parafia Turgielska zawdzięcza proboszczowi i dziekanowi ks.
Pawłowi Szepeckiemu - budowniczemu kościoła i szambelanowi papieskiemu.
Ks. Paweł Szepecki urodził się w 1850 roku. Ukończył gimnazjum w Rydze
i seminarium duchowne w Wilnie. W 1884 roku otrzymał święcenia
kapłańskie, do parafii Turgielskiej przybył w 1895 roku i w latach 1895 – 1939
był tu proboszczem.

W końcu XIX wieku dla parafii turgielskiej, liczącej od ośmiu do
dziewięciu tysięcy parafian, okazał się kościół zbyt mały, więc w latach 1895 -
1905 kosztem i pracą parafian została wymurowana powiększona świątynia.
Kościół był przebudowany według projektu architekta Aleksieja Połozowa,
zatwierdzonego 30 września 1897 roku. Nad całą pracą czuwał ks. Paweł
Szepecki, proboszcz i dziekan Turgielski (do r. 1939). Zaczął tę budowę
jeszcze w czasach carskich i miał wiele problemów. Był znaną osobowością
nie tylko na terenie parafii Turgielskiej, ale i na całej Wileńszczyźnie. Mając
pozwolenie tylko na remont, kościół mocno rozbudował. Kiedy wybudowano
do poziomu okien, gubernator zabronił dalszych robót, bo nie było według
planu. Za Turgielami był prawosławny majątek państwa Koreckich. Pani
Korecka, Rosjanka, poczyniła na prośbę księdza Szepeckiego starania u władz
i kościół został wykończony.

W latach 1900 - 1909 trwały prace budowlane. Kościół został rozbudowany
i powiększony w ten sposób, że zostały dobudowane boczne nawy,
a główna nawa podwyższona na filarach, pozostałych ze ścian poprzedniego
kościoła; przedłużono też kościół, dobudowując absydę i przedsionek oraz
dwie wieże o 4 kondygnacjach. Ściany kościoła wykonano z kamienia, a
łuki i sklepienia z cegły. Na zewnątrz ściany pokryto okładziną z tłuczonego
kamienia, posadzonego na wapnie. Podczas budowy kościoła Msze święte
odprawiano w kaplicy Kobylińskich.

Kościół (40 m x 26 m) posiada charakterystyczne cechy neobaroku i
klasycyzmu, swoje miejsce zagnieździł na skrzyżowaniu dróg do Taboryszek,
Kamionki, Rudaminy i Jaszun. Prostokątny kościelny plac jest ogrodzony
kamiennym i murowanym płotem. Kościół z dwiema wieżami, trójnawowy
na planie prostokąta. Po obu stron prezbiterium są małe zakrystie. Ściana
prezbiterium ozdobiona dekoracyjnymi motywami roślinnymi. Boczne
ołtarze są w stylu neoklasycyzmu. Wystrój organów prosty z figurą anioła.
Obok drugiego filaru jest drewniana rzeźbiona ambona.

Akta archiwalne sporządzone w 1901 roku przez proboszcza ks. Pawła
Szepeckiego podają, że kazania były wygłaszane w niedzielę i święta w
języku polskim. W roku ówczesnym zawarto 83 śluby, odbyło się 412 chrztów, 198
aktów zgonu.

W latach 1922 - 1926 w kościele ułożono nową drewnianą podłogę,
zbudowano dwa boczne ołtarze (wg projektu architekta Kondratowicza), dekorowano
sklepienia kościelne (malarz Kaczyński). W roku 1927 zarysowały
się pęknięcia w suficie głównej nawy z powodu osiadania bocznych ścian.
W latach 1928 - 1930 nadal prowadzono prace wykończeniowe wnętrza
kościoła. Zarobiono pęknięcia w suficie, wymalowano całe wnętrze, zdjęto
dachówkę i pokryto kościół blachą ocynkowaną. Roboty przeprowadził Konstanty
Czarniecki i artysta – malarz Kaczyński. Wiele pracy gorliwej przy tym
włożył ówczesny wikary ks. Leon Ławcewicz. W 1930 roku 8 maja - konsekracja
kościoła przez ks. Arcybiskupa Metropolitę Wileńskiego Romualda
Jałbrzykowskiego. Kościół w Turgielach – centrum dekanatu. W 1939 roku Turgiele były
dekanatem archidiecezji wileńskiej, a sama turgielska parafia należała do
największych w diecezji, liczyła bowiem 10944 wiernych. Turgiele dekanatem
były do 1999r.

20 marca 1964 roku komisja rządowa opatrzyła sufit kościoła i orzekła,
że pęknięcia się powiększyły i że istnieje niebezpieczeństwo awarii sufitu.
Wobec tego główna nawa kościoła została zamknięta – odgrodzona do
czasu przeprowadzenia remontu. Po dokonaniu odpowiedniej dokumentacji
technicznej rozpoczęto remont, który został przez władze wstrzymany.
Parafianie zbierali podpisy, aby kościół nie był zamknięty. W roku 1965
po długich staraniach ks. proboszcza Kazimierza Kułaka i Rady Kościelnej
przerwany remont zezwolono prowadzić dalej. Ściany głównej nawy zostały
związane ze sobą żelaznymi ankrami, arki sufitowe zostały wzmocnione
związaniem żelbetonowym, pęknięcia zarobiono odpowiednim roztworem.
Jednocześnie poprawiono przez artystę – malarza Edwardasa Żylisa
uszkodzone obrazy na suficie, odświeżono obrazy na ścianach głównej nawy.
Wszystkie remonty z lat 1959 – 1972 wykonano staraniem proboszcza i
dziekana turgielskiego księdza Doktora Kazimierza Kułaka i staraniem Rady
Kościelnej, kosztem ofiar parafian turgielskich.

W latach 2004 - 2010 wmontowano zegar na kościele, wymieniono
serca trzech dzwonów i zainstalowano do nich napęd elektryczny. W tym
samym czasie zamontowano diodowe oświetlenie przy ołtarzu. Poddano
restauracji lewą i prawą wieżę kościelną, fronton kościoła, wymieniono dach
świątyni oraz ustawiono na zewnątrz 3 nowe figury. Poważną inicjatywą
przebudowy wnętrza kościoła było wykonanie z marmuru nowego ołtarza
głównego i całego prezbiterium, przerobiono również boczne ołtarze. Prace
te wykonane według projektu architekta Vytautasa Traciavičiusa. Kolejnym
przedsięwzięciem było nowe nagłośnienie w kościele, wymieniono też
cztery okna witrażowe i cztery w zakrystiach, zainstalowano elektryczne
ogrzewanie promiennikowe oraz iluminację zewnętrzną świątyni.
Odnowiono polichromię świątyni. Odnowiony wystrój wnętrza kościoła
wymusił też wymianę stacji drogi krzyżowej, gdyż dotychczasowe nie
pasowały wymiarami do ścian.

Inicjatorem tych działań był proboszcz, ksiądz Tadeusz Matulaniec,
jednak remont kościoła, a zwłaszcza dachu, wież oraz frontonu sfinansowała
Kuria Metropolitalna Wileńska. Wsparcie finansowe otrzymano również
od samorządów rejonu solecznickiego i wileńskiego (ponad 20 wsi parafii
Turgiele położonych jest w rejonie wileńskim). Parafianie i ofiarodawcy
również wspomogli remonty finansowo. 20 kwietnia 2008 roku odbyła się
konsekracja nowego ołtarza orazpoświęcenie nowych stacji drogi krzyżowej i figur

Matki Bożej z Lourdes,
błogosławionych: Papieża Jana Pawła II oraz Matki Teresy z Kalkuty. Aktu tego
dokonał Arcybiskup Metropolita Wileński Kardynał Audris Juozas Baczkis.
Parafia turgielska graniczy od wschodu z parafią Taboryską, z południa
Onżadowską, Solecznicką i Mało - Solecznicką i, z zachodu Jaszuńską,
Porudomińską i Rudomińską, z północy Rukojńską i Miednicką.