З летапісных крыніц вядома, што ў другой палове XII ст. у старажытнай Гародні акрамя царквы на дзядзінцы (Ніжняй), якая была знішчана пажарам ужо ў 1183 г., існавалі яшчэ дзве мураваныя праваслаўныя цэрквы — Прачысценская і Барысаглебская, з якіх да нашага часу дайшла толькі апошняя, нягледзячы на тое што і ёй лёс наканаваў шмат выпрабаванняў.

Аб царкве ўпамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1183 г.: «Того же лета Городен погоре всь и церквы каменная от блистання молние и шибения грома». Назва царквы, верагодна, звязана з імёнамі яе заснавальнікаў князёў Барыса і Глеба Ўсеваладавічаў. Аднаўлялася ў пачатку 16 ст. дойлідам Богушам Багутовічам (Багувіцінавічам) пасля таго, як была разбурана крыжакамі. Пры царкве існаваў манастыр, якому вялікі князь Аляксандр у 1500 г. ахвяраваў маёнтак Чэшчэўляны з-за павагі да старажытнасці прыстанка. Наступныя ахвяраванні манастыру рабіў кароль Жыгімонт I Стары ў 1508 г. і 1538 г. На гравюры М. Цюнда 1568 г. бачна царква пасля гэтай перабудовы — страчаны рысы крыжова-купальнага храма, над дахам узведзены высокі шацёр, шчыпец апсіды завершаны невялікім крыжом, да паўднёва-заходняга боку далучана круглая ў сячэнні ярусная, завершаная купалам вежа-званіца. Пасля Брэсцкага сабора 1596 г. пры царкве створаны Каложскі базыльянскі кляштар.

За сваю 800-гадовую гісторыю храм, пастаўлены на высокім правым беразе Нёмана, некалькі разоў быў разрабаваны і стаяў у запусценні. Аднак галоўнай небяспекай стала прыродная стыхія. Ужо ў 1720 г. размыты Нёманам берагавы абрыў падышоў да самых сцен будынка, што прывяло да нязначнага нахілу. У выніку апоўзня 2 красавіка 1853 г. паўднёвая сцяна храма і частка заходняй абваліліся ў рэчку. Часткова абвалілася ў 1889 г. Толькі ў 1897 г. бераг быў замацаваны, а на месцы разбураных сцен пастаўлены драўляныя. Упершыню помнік навукова апісаны і замаляваны мастаком В.В. Гразновым у 1860-я гг., адлюстраваны на малюнку Н. Орды 1869 г. Яе называюць Каложай па назве прыгарада Ноўгарада, адкуль ў 1406 г. Вiтаўт вывеў жыхароў i пасялiў на беразе Нёмана.

Царква з'явілася першым помнікам, пытанне пра захаванне якой разглядалася Імператарскай археалагічнай камісіяй у 1896 г.; у 1904 г, пры Сінодзе створана спецыяльная камісія па яе рэстаўрацыі; у 1914 г. архітэктар камісіі П.П. Пакрышкін падаў у сінодскую камісію праект рэстаўрацыі храма. Работы па кансервацыі праведзены ў 1910 г. і 1935 г., кансервацыйна-рамонтныя — у 1970 г. Захаваліся паўночная і частка заходняй сцяны, апсіда са скляпеннямі і 2 міжнефавыя слупы. Нягледзячы на шматлікія кансервацыйна-рамонтныя работы, адзін з самых выдатных помнікаў беларускага дойлідства і сёння знаходзіцца ў аварыйным стане.

Ацалелыя фрагменты аўтэнтычнай архітэктурнай кампазіцыі і будаўнічых канструкцый Барысаглебскай царквы ў Гродне дазваляюць канстатаваць, што старажытныя будаўнікі добра валодалі эмпірычнымі асновамі практычнай геаметрыі, статыкі збудаванняў, акустыкі і інш. Для ўсяго кола помнікаў гродзенскай школы ўласціва аднолькавая будаўнічая тэхніка: роўнаслаістая муроўка сцен з плінфы і вапнавай рошчыны з дамешкамі вугляў. У ніжняй частцы сцен у муроўку ўключаны валуны прыроднага каменю, якія змяншаюцца па памерах угору, у выніку чаго паслядоўна змяншаецца і статычная нагрузка. Вышэй ідзе муроўка з плінфы. Яна ўтварае ўнутраную поласць, запоўненую бітай цэглай і дробным бутам. У муроўку верхняй часткі сцен і скляпенні ўключаны амфарападобныя жбаны-«галаснікі», адкрытыя гарлавінамі ўнутр малітоўнай залы (служылі рэзанатарамі — узмацнялі гук, захоўвалі тэмбравыя мадуляцыі, стваралі шматгалосае рэха). У вынаходніцтве гэтага прыёму гродзенскія майстры больш як на 100 гадоў апярэдзілі пскоўска-наўгародскі рэгіён, дзе жбаны-«галаснікі» пачалі выкарыстоўваць толькі ў XIV ст., але ў рускім мастацтвазнаўстве прыярытэт аддаецца ім.

Унутраная прастора расчлянёна круглымі слупамі (дыяметр каля 1,2 м) на прамавугольных цокалях, уверсе паступова набываюць крыжападобную форму: 4 усходнія падкупальныя, 2 заходнія пад хорамі, якія абапіраліся на корабавае скляпенне. У тоўшчы сцяны апсіды размешчаны вузкія лесвіцы, якія вялі на драўляныя бакавыя галерэі, аб'яднаныя з хорамі (не захаваліся). У верхняй частцы сцен размяшчаліся вузкія аконныя праёмы з арачнымі перамычкамі. Сцены былі аздоблены фрэскавым жывапісам (не захаваўся; вядомы па малюнках В.В.Гразнова). Цэнтральная апсіда вылучана 2-ярусным драўляным іканастасам (створаны ў 1996—99, мастак-рэстаўратар з Рыгі А. Льянаў). Пад храмам мелася крыпта з пахаваннямі са славянскімі надпісамі; у 1857 г. на заходняй сцяне храма меўся камень з надпісам «Положен раб Божи Елизар лета от сотворення мира 6998 (1490 — А.К.)».

У архітэктурна-будаўнічым плане спецыфічная тэхніка муроўкі гродзенскай школы дойлідства з азначанымі прыёмамі ўдасканаліла статыку нясучых канструкцый. Гэта дазволіла, у межах кананічнай руска-візантыйскай кампазіцыі крыжова-купальнага трохапсіднага храма, зрабіць апорныя слупы, сцены і скляпенні менш важкімі і масіўнымі, а інтэр'ер храма — больш прасторным і светлым. Пралёт падкупальнага квадрата ў гродзенскай Барысаглебскай царкве прыблізна 4 м у параўнанні з 2,85 м у полацкай Спаса-Праабражэнскай царкве.

Акрамя высокага для свайго часу тэхнічнага ўзроўню гродзенская школа дойлідства валодала яркімі адметнымі мастацкімі характарыстыкамі. Сцены храмаў звонку не тынкаваліся. Уключаныя ў муроўку валуны шліфаваліся роўна з плоскасцю сцен і гэтыя рознакаляровыя плямы ўзбагачалі каларыстычную гаму маляўнічай стракатай муроўкі. Вышэй гэты матыў падтрымліваў дэкаратыўны пояс рознакаляровых маёлікавых плітак, што ствараюць мудрагелісты малюнак з разнастайных крыжоў. Унутры сцены, наадварот, тынкавалі і бялілі і, у адрозненне ад полацкіх храмаў, толькі ў алтарнай частцы размалёўвалі фрэскавымі кампазіцыямі. На скляпеннях паміж апсідамі захаваліся выявы Сонца і Месяца, а на адхонах праёмаў фрагменты сціплага арнаменту. Асноўны мастацкі акцэнт ва ўбранні інтэр'ераў рабіўся на паліхромную ўзорыстую падлогу, выкладзеную з рознакаляровых квадратных, трохвугольных і фігурных кафляў. Пад ёй захаваўся культурны пласт, які існаваў да будаўніцтва храма.

Літ.:
Т.В. Габрусь
Мураваныя харалы
Мінск, Ураджай, 2001