1. Z przeszłości Turgiel i okolic

Tourgiele (lit. Turgeliai) - wyraz pochodzenia litewskiego od wyrazu „turgus”, czyli targ, rynek. Miasteczko Turgiele leży około 30 km na południowy- wschód od Wilna, w odległości 18 km na północ od Solecznik.

Położenie nad Mereczanką, ponad doliną tej rzeki. Wartość obronna Turgiel musiała być od dawna dostrzeżona przez człowieka, świadczą o niej dwa, związane z tą miejscowością grodziska. Istnienie grodziska świadczy o tym, że okolice dzisiejszych Turgiel były zamieszkane już przed tysiącem lat. Prawdopodobnie duży majątek o nazwie Merecz, który egzystował w XIV - XV wieku, był posiadłością dawnego niedużego księstwa. W końcu XV wieku duży Merecz był już „rozparcelowany” – część majątku nadana została rodzinie Mongirdowiczów. Merecz Mongirdowski dał początek późniejszym Turgielom. W 1501 roku król nadał przywilej do prawa otwarcia targu i dwu karczem na terytorium majątku. Z dokumentów wynika, że w osiedlu odbywały się targi. Ten szczegół pozwala wyciągnąć wnioski, dotyczące powstania późniejszej i teraz używanej nazwy osiedla – Turgiele. Turgiele pojawiają się w dokumentach historycznych w XVII wieku. Do tego czasu figuruje jedynie Merecz Mongirdów, Mały Merecz. W połowie XVI wieku dziedziczką była Joanna Adamowa, córka fundatora. Następnym właścicielem był Jerzy Jakubowicz Hordyna, który Merecz, czyli Mongirdowszczyznę, odziedziczył po matce. Hordyna przed śmiercią zrzekł się swych praw do Mereczu, na korzyść Mikołaja Radziwiłła, ówczesnego wojewody wileńskiego. Akt darowizny Mereczu potwierdzony został przywilejem króla polskiego Zygmunta Augusta. W roku 1583 powstał bardzo ciekawy dokument – inwentarz Mereczu Hordyńskiego. Inwentarz został sporządzony przez ludzi Radziwiłła już po śmierci Hordyny. Nowi właściciele znaleźli majątek i dwór porządnie ogołocony ze wszelkiej ruchomości, o co postarała się wdowa po Hordynie, Hanna Spaczewska. Nie widząc perspektyw na dalsze przebywanie w Mereczu, z różnym dobytkiem zbiegła do swego rodzinnego dworu – Rekliszek. W pustym dworku ludzie nowego właściciela Radziwiłła, w jednej z izb znaleźli trumnę z ciałem, zmarłego przed kilku tygodniami Hordyny, o którego pochowanie nikt się nie zatroszczył.

W pierwszej połowie XVII wieku byłe ziemie mereckie, należące do różnych właścicieli: Budziełowskich, Czyżów, Hordynów, Koryznów, kupił niejaki Kolenda. Trochę więcej informacji o Turgielach zostawił XVIII wiek. Turgiele powstały i rozwijały się pod wpływem zbudowanej tu świątyni, miasteczko położone było na ziemi kościelnej, żyli tu poddani plebańscy, działała kościelna karczma. Przy drodze Jaszuny – Turgiele leży miejscowość Pawłowo (Merkine), słynna z istniejącej tu w latach 1767 – 1794 Republiki Pawłowskiej, założycielem której był ks. Paweł Ksawery Brzostowski (1739 –1827). W 1767 roku zakupił on majątek Merecz i okoliczne ziemie. Majątek zajmował obszar 140,3 włóki litewskiej (3 040 ha), z tego 1/3 pokryte były lasami. W niedługim czasie powstała tu sławna na całą Polskę „Rzeczpospolita Pawłowska”, swoiste państwo w państwie. Republika Pawłowska miała własny herb i flagę, monetę, swoisty parlament, milicję ludową, skarb, kasę samopomocy, szkołę, lekarza. Jej prezydent Paweł Brzostowski w swych posiadłościach zniósł pańszczyznę, ziemię rozparcelował chłopom i wprowadził spłaty tytułem wykupu. W 1780 roku ks. Paweł założył tu kaplicę. Hrabia Brzostowski, poprzez śmiały eksperyment wprowadził w życie przez siebie stworzoną ideę nowoczesnego majątku. W 1791 roku Sejm Litwy i Polski oficjalnie uznał Republikę i zatwierdził jej konstytucję. Pawłów pięknie się rozwijał, jednak na przeszkodzie temu stanęły kolejne rozbiory Polski. Jeszcze bardziej sytuację pogorszył czynny udział właściciela Pawłowa i mieszkańców majątku w powstaniu Kościuszkowskim. Brzostowski musiał opuszczać kraj, zaś w 1912 roku Pawłów przeszedł w ręce Wagnerów. Pałac w Pawłowie spłonął 1912 roku Pawłów przeszedł w ręce Wagnerów. Pałac w Pawłowie spłonął doszczętnie podczas okupacji niemieckiej.

1. Powstanie parafii i jej dzieje

Turgielski rzymsko – katolicki kościół p.w. Wniebowzięcia NMP był zbudowany w 1511 roku przez fundatorów: Wacława i Aleksandra Mongirdowiczów oraz Wiktora Gabriałowicza. Pierwszym proboszczem był Adam Jastrzębski, który pochodził z Polski. W 1565 roku odbył on podróż do Polski, jednak do swej parafii nie wrócił, gdyż w Polsce nieoczekiwanie zmarł. W międzyczasie, podczas nieobecności proboszcza, kościół merecki został doszczętnie obrabowany przez ówczesnego właściciela Mereczu Mongirdowskiego, Jerzego Hordynę. Pozabierał on wszystkie skarby kościelne

oraz dokumenty – przywileje. Pierwszy kościół stał do 1722 roku. Po spaleniu się pierwszego kościoła drewnianego został zbudowany drugi kościół, też drewniany, staraniem ks. Stanisława Kurczbacha, kanonika Smoleńskiego i proboszcza Turgielskiego.

Z 1830r. pochodzi dokładny opis kościoła parafialnego, zbudowanego w 1722 roku oraz budynków plebanijnych – „Kościół teraźniejszy w figurze krzyżowej zbudowany, niekonsekrowany, poświęcony pod tytułem Wniebowzięcia NMP. Bez żadnej wieży z krzyżem małym żelaznym. Ściany przez starość mchem obrosłe. Dach gontami kryty, podmurowanie wkoło niskie z kamienia, długości mający łokci 36, szerokości 18, wysokość ścian łokci 9”.

Mniej więcej w latach 1767- 1824 z przerwami parafią Turgielską zarządzał ksiądz Paweł Ksawery hr. Brzostowski. Urodził się on 30 marca 1739 roku w Mosarzu koło Duniłowicz, na Wileńszczyźnie. Jego rodzicami byli Józef Brzostowski, pisarz wielki litewski i Ludwika z Sadowskich, starościanka słonimska. Wybrał stan duchowny, otrzymując godność kanonika katedry wileńskiej, samą zaś kanonię otrzymał dopiero po ukończeniu studiów w 1755 roku. Studia odbywał w Akademii Wileńskiej u księży jezuitów, a potem w Warszawskiej Akademii Księży Misjonarzy, w Rzymie w Collegium Clementinum. Po powrocie do Wilna (ojciec już nie żył) zrzekł się za spłatę u braci części swych dóbr, również pałacu Brzostowskich w Wilnie. Ks. Paweł Ksawery hrabia Brzostowski w 1767 roku kupił od Hipolita Korsaka majątek Stary Merecz i nazwał go swoim imieniem – Pawłowo. Wprowadzając innowacje w swym majątku, hrabia Brzostowski równocześnie piastował urząd plebana w kościele parafialnym w niedalekich Turgielach. Polubił te tereny tak, że postanowił wybudować nowy murowany kościół. „Referendarz WXL, Orderów Polskich Kawaler, Paweł hr. Brzostowski, dokumentem w roku 1789 Julii 15 dnia wydanym, sierpnia 21 dnia aktami ziemskimi wileńskimi przyznanym, przeznaczył sumę 20000 zł”. Za te pieniądze w 1836 - 1837 latach był zbudowany nowy kościół. Od początku XIX wieku zamieszkał w sąsiednich Rukojniach. Lata te do swojej śmierci ks. Paweł Brzostowski poświęcił już tylko działalności duszpasterskiej i twórczości pisarskiej. W 1811 roku wydał on dziełko „Rozmyślania na wsi w Turgielach”. W 1825 roku został archidiakonem wileńskim. Do swojego archidiakonatu włączył parafię rukojnieńską wraz z jej dobrami. Zmarł 17 listopada 1827 roku w wieku 88 lat. Pochowano go w kościele parafialnym w Rukojniach. Po powstaniu listopadowym kościół w Rukojniach władze carskie zamieniły na cerkiew. Nagrobek ks. P. K. Brzostowskiego został roztrzaskany, a później całkowicie zniszczony.

Ks. Paweł hr. Brzostowski pragnął odbudowy świątyni, ale kościół był odbudowany dopiero po jego śmierci. Zmiana warunków politycznych nie dała możliwości na prędką budowę kościoła. Dopiero po całkowitym upadku starego, uzyskano pozwolenie od władz carskich na budowę nowego kościoła. Na miejscu rozebranego drugiego kościoła w 1836 roku został zbudowany trzeci z kolei kościół z cegły i kamienia, kryty gontami, staraniem ks. Michała Mirinowicza, proboszcza Turgielskiego, z funduszu księdza Doktora Pawła Ksawerego hrabiego Brzostowskiego, do roku 1824 proboszcza Turgielskiego, później Rukojńskiego. Do wymurowania kościoła w Turgielach przyczynił się również Józef Kobyliński, sędzia powiatu Nowogródzkiego, dziedzic majątku Pawłowa. Nowy kościół stanął na nowym miejscu - „miejsce to jest obok starego kościoła z lewej strony i podobnie frontem do drogi od Wilna”. „Długość kościoła łokci 40, szerokość 20. Dach gontem kryty. Okien w kościele, w zakrystii i na łożach w ogóle 18 i okno w półkole nad Wielkim Ołtarzem.”

Parafia obejmowała duże terytorium, było tu kilka kaplic. W 1830 roku pisano, że parafia zamieszkiwana była w większości przez Polaków, w nabożeństwie, prócz łaciny, używany był język polski. Parafią w 1830 roku zarządzał proboszcz ks. Atanazy Ihnatowicz.

Wiele parafia Turgielska zawdzięcza proboszczowi i dziekanowi ks. Pawłowi Szepeckiemu - budowniczemu kościoła i szambelanowi papieskiemu. Ks. Paweł Szepecki urodził się w 1850 roku. Ukończył gimnazjum w Rydze i seminarium duchowne w Wilnie. W 1884 roku otrzymał święcenia kapłańskie, do parafii Turgielskiej przybył w 1895 roku i w latach 1895 – 1939 był tu proboszczem.

W końcu XIX wieku dla parafii turgielskiej, liczącej od ośmiu do dziewięciu tysięcy parafian, okazał się kościół zbyt mały, więc w latach 1895 - 1905 kosztem i pracą parafian została wymurowana powiększona świątynia. Kościół był przebudowany według projektu architekta Aleksieja Połozowa, zatwierdzonego 30 września 1897 roku. Nad całą pracą czuwał ks. Paweł Szepecki, proboszcz i dziekan Turgielski (do r. 1939). Zaczął tę budowę jeszcze w czasach carskich i miał wiele problemów. Był znaną osobowością nie tylko na terenie parafii Turgielskiej, ale i na całej Wileńszczyźnie. Mając pozwolenie tylko na remont, kościół mocno rozbudował. Kiedy wybudowano do poziomu okien, gubernator zabronił dalszych robót, bo nie było według planu. Za Turgielami był prawosławny majątek państwa Koreckich. Pani Korecka, Rosjanka, poczyniła na prośbę księdza Szepeckiego starania u władz i kościół został wykończony.

W latach 1900 - 1909 trwały prace budowlane. Kościół został rozbudowany i powiększony w ten sposób, że zostały dobudowane boczne nawy, a główna nawa podwyższona na filarach, pozostałych ze ścian poprzedniego kościoła; przedłużono też kościół, dobudowując absydę i przedsionek oraz dwie wieże o 4 kondygnacjach. Ściany kościoła wykonano z kamienia, a łuki i sklepienia z cegły. Na zewnątrz ściany pokryto okładziną z tłuczonego kamienia, posadzonego na wapnie. Podczas budowy kościoła Msze święte odprawiano w kaplicy Kobylińskich.

Kościół (40 m x 26 m) posiada charakterystyczne cechy neobaroku i klasycyzmu, swoje miejsce zagnieździł na skrzyżowaniu dróg do Taboryszek, Kamionki, Rudaminy i Jaszun. Prostokątny kościelny plac jest ogrodzony kamiennym i murowanym płotem. Kościół z dwiema wieżami, trójnawowy na planie prostokąta. Po obu stron prezbiterium są małe zakrystie. Ściana prezbiterium ozdobiona dekoracyjnymi motywami roślinnymi. Boczne ołtarze są w stylu neoklasycyzmu. Wystrój organów prosty z figurą anioła. Obok drugiego filaru jest drewniana rzeźbiona ambona.

Akta archiwalne sporządzone w 1901 roku przez proboszcza ks. Pawła Szepeckiego podają, że kazania były wygłaszane w niedzielę i święta w języku polskim. W roku ówczesnym zawarto 83 śluby, odbyło się 412 chrztów, 198 aktów zgonu.

W latach 1922 - 1926 w kościele ułożono nową drewnianą podłogę, zbudowano dwa boczne ołtarze (wg projektu architekta Kondratowicza), dekorowano sklepienia kościelne (malarz Kaczyński). W roku 1927 zarysowały się pęknięcia w suficie głównej nawy z powodu osiadania bocznych ścian. W latach 1928 - 1930 nadal prowadzono prace wykończeniowe wnętrza kościoła. Zarobiono pęknięcia w suficie, wymalowano całe wnętrze, zdjęto dachówkę i pokryto kościół blachą ocynkowaną. Roboty przeprowadził Konstanty Czarniecki i artysta – malarz Kaczyński. Wiele pracy gorliwej przy tym włożył ówczesny wikary ks. Leon Ławcewicz. W 1930 roku 8 maja - konsekracja kościoła przez ks. Arcybiskupa Metropolitę Wileńskiego Romualda Jałbrzykowskiego. Kościół w Turgielach – centrum dekanatu. W 1939 roku Turgiele były dekanatem archidiecezji wileńskiej, a sama turgielska parafia należała do największych w diecezji, liczyła bowiem 10944 wiernych. Turgiele dekanatem były do 1999r.

20 marca 1964 roku komisja rządowa opatrzyła sufit kościoła i orzekła, że pęknięcia się powiększyły i że istnieje niebezpieczeństwo awarii sufitu. Wobec tego główna nawa kościoła została zamknięta – odgrodzona do czasu przeprowadzenia remontu. Po dokonaniu odpowiedniej dokumentacji technicznej rozpoczęto remont, który został przez władze wstrzymany. Parafianie zbierali podpisy, aby kościół nie był zamknięty. W roku 1965 po długich staraniach ks. proboszcza Kazimierza Kułaka i Rady Kościelnej przerwany remont zezwolono prowadzić dalej. Ściany głównej nawy zostały związane ze sobą żelaznymi ankrami, arki sufitowe zostały wzmocnione związaniem żelbetonowym, pęknięcia zarobiono odpowiednim roztworem. Jednocześnie poprawiono przez artystę – malarza Edwardasa Żylisa uszkodzone obrazy na suficie, odświeżono obrazy na ścianach głównej nawy. Wszystkie remonty z lat 1959 – 1972 wykonano staraniem proboszcza i dziekana turgielskiego księdza Doktora Kazimierza Kułaka i staraniem Rady Kościelnej, kosztem ofiar parafian turgielskich.

W latach 2004 - 2010 wmontowano zegar na kościele, wymieniono serca trzech dzwonów i zainstalowano do nich napęd elektryczny. W tym samym czasie zamontowano diodowe oświetlenie przy ołtarzu. Poddano restauracji lewą i prawą wieżę kościelną, fronton kościoła, wymieniono dach świątyni oraz ustawiono na zewnątrz 3 nowe figury. Poważną inicjatywą przebudowy wnętrza kościoła było wykonanie z marmuru nowego ołtarza głównego i całego prezbiterium, przerobiono również boczne ołtarze. Prace te wykonane według projektu architekta Vytautasa Traciavičiusa. Kolejnym przedsięwzięciem było nowe nagłośnienie w kościele, wymieniono też cztery okna witrażowe i cztery w zakrystiach, zainstalowano elektryczne ogrzewanie promiennikowe oraz iluminację zewnętrzną świątyni. Odnowiono polichromię świątyni. Odnowiony wystrój wnętrza kościoła wymusił też wymianę stacji drogi krzyżowej, gdyż dotychczasowe nie pasowały wymiarami do ścian.

Inicjatorem tych działań był proboszcz, ksiądz Tadeusz Matulaniec, jednak remont kościoła, a zwłaszcza dachu, wież oraz frontonu sfinansowała Kuria Metropolitalna Wileńska. Wsparcie finansowe otrzymano również od samorządów rejonu solecznickiego i wileńskiego (ponad 20 wsi parafii Turgiele położonych jest w rejonie wileńskim). Parafianie i ofiarodawcy również wspomogli remonty finansowo. 20 kwietnia 2008 roku odbyła się konsekracja nowego ołtarza orazpoświęcenie nowych stacji drogi krzyżowej i figur Matki Bożej z Lourdes, błogosławionych: Papieża Jana Pawła II oraz Matki Teresy z Kalkuty. Aktu tego dokonał Arcybiskup Metropolita Wileński Kardynał Audris Juozas Baczkis. Parafia turgielska graniczy od wschodu z parafią Taboryską, z południa Onżadowską, Solecznicką i Mało - Solecznicką i, z zachodu Jaszuńską, Porudomińską i Rudomińską, z północy Rukojńską i Miednicką.