Нa працягу многіх стагоддзяў Сафійскі сабор з'яўляецца сімвалам незалежнасці, велічы, палітычнай, эканамічнай і культур¬ний значнасці Полацка сярод «гарадоў яму роўных». Нягледзячы на тое што шматлікія войны, выбухі і перабудовы не дазволілі захаваць першапачатковы выгляд храма, Сафійскі сабор у гісторыі Беларусі па праву лічыцца крыніцай, з якой пачалося айчыннае дойлідства.

Пабудаваны легендарным полацкім князем Усяславам Чарадзеем у сярэдзіне XI ст., Сафійскі сабор стаў месцам, дзе знаходзілася кафедра архіепіскапа, заключаліся палітычныя і гандлёвыя дамовы, захоўваўся княжацкі скарб, ствараліся полацкія летапісы і перапісваліся кнігі, знаходзілася бібліятэка, а падчас вайны маглі схавацца ад ворагаў жыхары Полацка.

Да сённяшніх дзён захаваліся сведкі часу Полацкага княства: падмурак, алтарная апсіда, фрагменты старажытнай муроўкі і фрэскавага роспісу, сінтрон (каменная лава для свяшчэннікаў) і крыжападобныя ў сячэнні слупы, якія некалі дзялілі прастору храма на пяць нефаў. Усё гэта, a таксама гградметы, знойдзеныя падчас архітэктурна-археалагічных даследаванняў, якія право-дзіліся ў саборы ў 1969—1983 гг., можна ўбачыць у экспазіцыі музея, які расказвае аб гісторыі архітэктуры старажытнага помніка.

Адной з самых цікавых знаходак з'яўляецца камень-вапняк з надрапанымі на ім у сярэдзіне XI ст. імёнамі «Давыд, Тума, Микула, Копесь, Петр, Ворйшко». Гэты помнік эпіграфікі быў знойдзены ў падмурку паўднёвай сцяны. Магчыма, свае аў-тографы на ім пакінулі ўдзельнікі будаўніцтва храма ці назіральнікі.

У вітрынах дэманструюцца: плінфа XI ст. з насечкамі, літарамі, лічбамі і рознымі зна-камі і сімваламі, уключаючы трызубец Pурыкавічаў; наканечнікі стрэл з мужчынскага пахавання XIII ст.; фрагмент шаўковага па-крывала з вышыўкай залатымі ніткамі з жаночага пахавання XVI ст. Сярод экспанатаў ёсць прадметы, знойдзеныя ў час раскопак Верхняга замка: залаты віты пярсцёнак XI ст., прывезены ў Полацк з далёкага скандынаўскгга Готланда, і віслая пячатка кіеўскага князя Усевалада Яраславіча (1078—1093).

Разам з Полацкам Сафійскі сабор перажыў шмат драматычных падзей, разбурэнняў і пажараў. На рубяжы XV—XVI стст. ён быў перабудаваны ў храм абарончага тыпу. 3 1596 г. праваслаўная Сафія перайшла да уніятаў і заставалася уніяцкай да 1839 г.

На гэты перыяд прыпадае апошняя перабудова сабора, што адбылася ў 1728—1750 гг. пад кіраўніцтвам вядомага віленскага дойліда Яна Крыштафа Глаўбіца. У новай архітэктуры сабора ўвасобіліся ўсе лепшыя традыцыі беларускага барока. Уваскрэслы з руін храм, стаў пачаткам нова-га этапу ў гісторыі беларускай архітэктуры і працягам гісторыі старажытнага Полацка.

Аўтарам праекта рэстаўрацыі Сафійскага сабо¬ра, распачатай ч 1969 т., стаў знакаміты беларускі архітэктар Валерый Рыгоравіч Слюнчанка (1945—1992). У рабоце прымалі ўдзел беларускія і літоўскія рэстаўратары, расійскія археолагі (П.А.Ра-папорт, В.А.Булкін), чэшскія майстры арганабудаўніцтва. Экспазіцыя музея пачала працаваць у 1985 г.

Дзякуючы унікальнай акустыцы ў 1983 г. у Сафійскім саборы была адкрыта канцэртная зала камернай музыкі. Першай музычнай падзеяй у адрэстаўрыраванай Сафіі стала выкананне ансамблем «Кантабіле» твораў з так званага «Полацкага сшытка» (XVI ст.). У 1985 г. у зале сабора загучала велічная арганная музыка. Адмыслова для полацкага храма вядомай чэшскай фірмай «Рыгер Клос» быў спраектаваны і пабудаваны арган. Ён мае 3905 труб рознай велічыні, 48 рэгістраў, сістэму нажных педалей і тры ручныя клавіятуры. Першым выканаўцам быў выдатны арганіст і кампазітар Алег Янчанка (1939—2002).

Вось ужо 19 гадоў запар у красавіку ў старажным саборы праводзяцца міжнародныя фестывалі старадаўняй і сучаснай камернай музыкі, а ў лістападзе — міжнародныя фестывалі арганнай музыкі «Званы Сафіі». Зна-мянальна, што менавіта ў Полацку на адкрыцці III арганнага фестывалю ў лістападзе 1998 г. прагучала прэм'ера сімфоніі № 4 А.Янчанкі «Слова аб палку Ігаравым» у выкананні Дзяржаўнага акадэмічнага сімфанічнага арке-стра, Беларускай дзяржаўнай харавой капэлы імя Р.Шырмы і вакальнага ансамбля «Камерата».

У зале храма гучалі галасы сусветна вядомых спевакоў Ірыны Архіпавай, Уладзіслава П'яўко, Александра Вядзернікава, Марыі Біешу, Барыса Штокалава, Виргіліуса Нарэйкі, сясцёр Лісіцыян, Святланы Данілюк, Наталлі Гай-ды, выконваліся музычныя творы аркестрамі і харамі пад кіраўніцтвам Генадзя Раждзественскага, Валерыя Палянскага, Сзятланы Бязроднай, Уладзіміра Співакова, Уладзіміра Мініна, Саўлюса Сандзецкіса, саліравалі вя-домыя музыканты Маргарыта Фёдарава, Ігар Алоўнікаў, Натадля Сярогіна, Уладзімір Траццякоў, выступали арганісты з Ватыкана, Германії, Францыі, Аўстрыі, Швейцарыі, Латвії, Украіны, Расіі і іншых краін.

Зноў, як і дзевяцьсот гадоў назад, святло, колер, музыка, скульптура і архітэктура тут арганічна зліліся і ўтварылі дзіўны па сіле эмацыянальнага ўздзеяння мастацкі вобраз.

Канцэртная зала з яе унікальнай акустыкай натуральна спалучаецца ў помніку з музейнай экспазіцыяй, дзе галоўнымі дзеючымі асобамі сталі музеефікаваныя рэшткі сабора XI ст.

Новая функцыя сабора не толькі не сказіла першапачатковае аблічча храма, але выявіла і падкрэсліла ў ім галоўнае, тое, што не падуладна часу, — высокае майстерства яго творцаў.